KARL POPPER: THE CONSPIRACY THEORY OF SOCIETY

[...] Για να κάνω πιο σαφές αυτό το σημείο θα περιγράψω με συντομία μία θεωρία που πρεσβέυεται πλατιά αλλά που παραδέχεται κάτι που θεωρώ το ακριβώς αντίθετο του πραγματικού σκοπού των κοινωνικών επιστημών∙ την ονομάζω «Θεωρία της Συνωμοσίας στην Κοινωνία» (Conspiracy Theory of Society). Είναι η άποψη ότι η εξήγηση ενός κοινωνικού φαινομένου συνίσταται στην ανακάλυψη των ανθρώπων ή των ομάδων που ενδιαφέρονται να συμβεί αυτό το φαινόμενο – πολλές φορές δε πρόκειται για ένα κρυφό συμφέρον που πρέπει πρώτα να ξεσκεπαστεί – και που το έχουν σχεδιάσει και συνωμοτήσει για να το προκαλέσουν.
Η άποψη αυτή για τους σκοπούς των κοινωνικών επιστημών πηγάζει, βέβαια, από την λανθασμένη θεωρία πως οτιδήποτε συμβαίνει σε μια κοινωνία – ιδιαίτερα δε τα αρνητικά φαινόμενα, όπως ο πόλεμος, η ανεργία, η φτώχεια καθώς και οι διάφορες ελλείψεις, καταστάσεις που κατά κανόνα οι άνθρωποι απεχθάνονται – αποτελεί αποτέλεσμα άμεσου σχεδίου ορισμένων ισχυρών ανθρώπων ή ομάδων. Πρόκειται για θεωρία ευρύτατης αποδοχής, παλιότερη ακόμα και από τον ιστορικισμό (ο οποίος, όπως φανερώνει η πρωτογενής θεολογική του μορφή, αποτελεί παράγωγο της Θεωρίας της Συνωμοσίας). Στη νεώτερη μορφή της είναι, όπως και ο νεώτερος ιστορικισμός, και μία νεωτερική στάση απέναντι στους «φυσικούς νόμους», ήτοι ένα τυπικό προϊόν της εκκοσμίκευσης μιας προϊούσας θρησκευτικής προκατάληψης. Η πίστη, βέβαια, στους ομηρικούς Θεούς, οι συνωμοσίες των οποίων εξηγούν π.χ. την ιστορία του Τρωικού Πολέμου, έχει παρέλθει. Οι Θεοί έχουν εγκαταληφθεί. Την θέση τους όμως έχουν πια καταλάβει πανίσχυροι άνθρωποι ή ομάδες ανθρώπων – ολέθριες ομάδες πιέσεων, η αχρειότητα των οποίων είναι υπεύθυνη για όλα τα δεινά που υποφέρουμε – όπως οι «Σοφοί της Σιών» ή οι φορείς των μονοπωλίων, οι «καπιταλιστές» και οι «ιμπεριαλιστές».
Δεν θέλω με αυτό να πω ότι ποτέ δεν γίνονται συνωμοσίες. Αντιθέτως, αυτές αποτελούν τυπικά κοινωνικά φαινόμενα. Αποκτούν δεσπόζουσα σημασία, λόγου χάρη, όποτε ανεβαίνουν στην εξουσία άνθρωποι που πιστεύουν ειλικρινά στην «Θεωρία Συνωμοσίας». Και οι άνθρωποι που πιστεύουν ειλικρινά ότι γνωρίζουν πώς να κάνουν την Γη παράδεισο, είναι πάρα πολύ πιθανό ότι θα υιοθετήσουν τη θεωρία συνωμοσίας και θα εμπλακούν σε μια αντίσυνωμοσία εναντίον ανύπαρκτων συνωμότων. Γιατί η μόνη εξήγηση της αποτυχίας τους να οικοδομήσουν τον παράδεισο τους είναι οι κακές προθέσεις του Διαβόλου ο οποίος έχει εκ των πραγμάτων ένα επενδεδυμένο ενδιαφέρον για την κόλαση.
Πρέπει, λοιπόν, να παραδεχθούμε ότι συνωμοσίες γίνονται. Αλλά το εντυπωσιακό γεγονός που – παρά την ύπαρξη συνωμοσιών – αναιρεί την Θεωρία Συνωμοσίας είναι ότι ελάχιστες απ’ αυτές, τελικά, πετυχαίνουν. Οι συνωμότες σπάνια αποπερατώνουν την συνωμοσία τους.

Γιατί όμως συμβαίνει αυτό; Γιατί τα αποτελέσματα διαφοροποιούνται τόσο ριζικά από τις αρχικές προθέσεις; Διότι αυτό συνήθως συμβαίνει στην κοινωνική ζωή, με ή χωρίς συνωμοσίες. Η κοινωνική ζωή δεν είναι μόνον μια δοκιμασία ισχύος ανάμεσα σε αντιτιθέμενες ομάδες: είναι δράση μέσα σ’ ένα περισσότερο ή λιγότερο ελαστικό ή εύθραυστο πλαίσιο θεσμών και παραδόσεων που δημιουργεί, πέρα από οποιεσδήποτε συνειδητές αντίπαλες δράσεις, πολλές αντιδράσεις στο εσωτερικό αυτού του πλαισίου – περισσότερες εκ των οποίων είναι μη δυνάμενες να προβλεφθούν.


*Karl Popper, ‘Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της’, Εκδόσεις Παπαζήση, μτφρ. Ειρήνη Παπαδάκη, Αθήνα 2003, σ.σ. 144-146.