Το “The Cabinet of Dr.
Caligari” είναι γερμανικό ασπρόμαυρο εξπρεσιονιστικό έργο του
βωβού κινηματογράφου του 1920. Θεωρείται ταινία-ορόσημο στην ιστορία του cinema και η αντιπροσωπευτικότερη του Γερμανικού εξπρεσιονισμού.
Ήδη από το 1905 ξεκινάει η εξπρεσιονιστική επανάσταση στην ζωγραφική και κατά
την δεκαετία 1915-1925 υιοθετείται από τους γερμανούς σκηνοθέτες που την
μεταφέρουν στον κινηματογράφο. Η εξπρεσιονιστική επανάσταση ξεκινάει ως αντίδραση
στον Ιμπρεσιονισμό. Ο ιμπρεσιονισμός απεικόνιζε εξωτερικούς χώρους έντονα
φωτισμένους. Ο εξπρεσιονισμός αναλαμβάνει να απεικονίσει εσωτερικές, ήτοι
ψυχικές καταστάσεις του ανθρώπου, με έντονες σκιές. Η έκφραση του εσωτερικού κόσμου
του ανθρώπου γίνεται στον εξπρεσιονισμό το πρωτεύων. Ο Γερμανικός εξπρεσιονισμός
θεωρείται το πρώτο καλλιτεχνικό ρεύμα που μετέτρεψε τον κινηματογράφο σε τέχνη
(στην 7η). Ο λόγος υιοθέτησης του εξπρεσιονισμού και της μεταφοράς του στον,
μόλις δημιουργημένο, κινηματογράφο εκ μέρους των Γερμανών έγκειται στην ψυχική
κατάσταση του γερμανικού λαού στην συγκεκριμένη ιστορική περίοδο: κατά την
διάρκεια του μεσοπολέμου ήσαν ηττημένοι, ταπεινωμένοι, χρεοκοπημένοι,
καταπιεσμένοι ενώ είχαν μόλις βιώσει και τη φρίκη του Α' ΠΠ. Όλα αυτά έψαχναν
τρόπο να εκφραστούν, κι εκφράστηκαν, εντέλει, μέσου του εξπρεσιονιστικού
ρεύματος του γερμανικού κινηματογράφου που άφησε πίσω του πολλά κλασικά
αριστουργήματα, όπως το Metropolis (1927), το M (1931), το Nosferatu (1922) κτλ.
Το “The Cabinet of Dr. Caligari”
όμως είναι το έργο που θεωρείται η κορυφαία έκφραση του εν λόγω ρεύματος.
ΥΠΟΘΕΣΗ
Σε ένα πανηγύρι μιας μικρής επαρχιακής
γερμανικής πόλης εμφανίζεται ένας πλανόδιος μάγος, ο Dr. Caligari, που στη σκηνή του έχει ένα μέντιουμ, τον υπνοβάτη Cesare (Καίσαρας) που βρίσκεται σε διαρκή λήθαργο εδώ και 25
χρόνια. Δυο νεαροί φίλοι, ο Francis και ο Alan αποφασίζουν να πάνε να δούν τις
παραστάσεις του Caligari. Ο μάγος κατά τις παραστάσεις του ξυπνάει
τον υπνοβάτη για να απαντήσει στις ερωτήσεις του κοινού. Ο Alan τον ρωτάει: «Πόσο
θα ζήσω ακόμα;» και ο Cesare του απαντάει: «Το
τέλος σου θα έρθει σύντομα. Απόψε θα πεθάνεις.» Κι όντως, ο Alan θα δολοφονηθεί
την ίδια νύχτα, και ο φίλος του, Francis, που στην αρχή ήταν δύσπιστος, θα
πιστέψει τις μαντικές ικανότητες του μέντιουμ. Από κει και πέρα η μικρή πόλη
αρχίζει να τρομοκρατείται από μια σειρά μυστηριωδών νυκτερινών φόνων. Η
αστυνομία θα πιάσει έναν μικρολωποδύτη που θα ομολογήσει ότι δολοφόνησε μια
γριούλα, αλλά υποστηρίζει ότι για τις άλλες δολοφονίες είναι αθώος. Ο Francis
αρχίζει να κάνει έρευνες και ανακαλύπτει την αλήθεια, σύμφωνα με την οποία ο
μάγος στην πραγματικότητα είναι ο τρελός διευθυντής του τρελοκομείου της πόλης,
που χρησιμοποιεί για ψευδώνυμο το όνομα “Dr. Caligari”. Ο Dr. Caligari είχε
κάνει μια διατριβή με θέμα τον ομώνυμο μύθο του 11ου αι., σύμφωνα με τον οποίο
ο ομώνυμος μάγος είχε δημιουργήσει έναν δαίμονα, τον Cesare. Ο Caligari είχε
συνεχίσει στην διάρκεια της σταδιοδρομίας του να ασχολείται με τον μύθο αυτό,
προσπαθώντας να τον επαναλάβει. Όταν μια μέρα οι γιατροί του τρελοκομείου του έφεραν
για ασθενή έναν υπνοβάτη ο Caligari άρπαξε την ευκαιρία και τον έκανε το πειραματόζωο του. Ο
υπνοβάτης πήρε το όνομα του πνεύματος “Cesare” και έγινε
άβουλος δούλος του. Μέσα στον ύπνο του εκπληρώνει τις νυκτερινές δολοφονίες που
αυτός του υπαγορεύει. Τελικά ο Francis αποκαλύπτει την αλήθεια και κατορθώνει
να πιάσουν τον Dr. Caligari και να τον κλείσουν μέσα στο ίδιο του το
τρελοκομείο φορώντας του ζουρλομανδύα. Το έργο, όμως, τελειώνει με μια μεγάλη
ανατροπή που μιμήθηκαν ουκ ολίγες ταινίες στη συνέχεια, την οποία δεν θα κάνω
spoiler.
ΑΝΑΛΥΣΗ
& ΕΡΜΗΝΕΙΑ
Η ταινία είναι ολόκληρη γυρισμένη μέσα στο
απόλυτα ελεγχόμενο περιβάλλον ενός studio. Τα σκηνικά είναι όλα
εξπρεσιονιστικές ζωγραφιές σε καμβά που παρουσιάζουν τους χώρους της πόλης
κλειστοφοβικά, παραμορφωτικά όπως σε όνειρο ή εφιάλτη, γεμάτες έντονες γωνίες
που συνδυάζονται με καμπύλες ενώ δίνεται έμφαση στη φόρμα. Οι γερμανοί
εξπρεσιονιστές δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στη χρήση του chiaroscuro, δηλαδή στην
οπτική αντίθεση μεταξύ σκιάς και φωτός. Μέσα από τον γερμανικό εξπρεσιονισμό θα
γεννηθούν τα Αμερικανικά film-noir. Τα σκηνικά είναι σχεδιασμένα από
μινιμαλιστές της σχολής Bauhaus ενώ οι ζωγραφιές πάνω στα σκηνικά από την ομάδα
“Der Sturm”, βασικό εκφραστή
του γερμανικού Εξπρεσιονισμού της εποχής. Επιπλέον, τα σκηνικά είναι γωνιώδη,
μυτερά στις κορυφές τους με γεωμετρική φόρμα για να εκφράζουν με μακάβριο τρόπο
τον τρόμο που είναι διάχυτος στην πόλη (και στην Γερμανία της εποχής). Η πόλη
του Batman, το Gotham City, είναι εμπνευσμένη από αυτά τα σκηνικά. Τα
εξπρεσιονιστικά στοιχεία επεκτείνονται και στο make up, στα κοστούμια και τις
ερμηνείες των ηθοποιών. Όλα είναι πολύ έντονα και προάγουν την αντίθεση
λευκού-φως/μαύρου-σκότος. Άσπρο πρόσωπο-μαύρες σκιές στα μάτια έχουν όλοι οι
ηθοποιοί, ενώ οι ερμηνείες είναι από έντονες έως καρικατούρες εκφραστικότητας.
Ο εξπρεσιονισμός επηρέασε βαθιά, πέραν του cinema,
και το θέατρο. Η σκηνοθεσία του Wiene είναι πρωτοποριακή και καινοτόμα. Κάνει
το πρώτο flash back στην ιστορία του σινεμά: η ταινία αρχίζει με δύο φίλους που
συζητάνε σε ένα παγκάκι και ο ένας αρχίζει να διηγείται τί είχε ζήσει σε μια
μικρή γερμανική επαρχιακή πόλη. Το genre της ταινίας είναι thriller/horror και
για πρώτη φορά θα χρησιμοποιηθεί το μοντάζ που θα υιοθετήσουν όλες οι επόμενες
ταινίες του είδους, π.χ. στην σκηνή της εισβολής του υπνοβάτη Cesare στο
δωμάτιο της Jane από το παράθυρο, το βάθος της λήψης του επιτρέπει να εισέρχεται
σταδιακά προκαλώντας μας τον τρόμο κλιμακωτά. Όλα τα παραπάνω συντελούν στον
βασικό σκοπό του εξπρεσιονισμού: στην έκφραση με τρόπο αντικειμενικό του
εσωτερικού, ψυχολογικού, έξωλογικού, βαθιά υποκειμενικού κόσμου του ανθρώπου.
Αυτός ο κόσμος διέπεται από μία βασική αντίθεση, αυτή του φωτός και του
σκότους: είναι ονειρικός και εφιαλτικός ταυτοχρόνως. Αλλά, σύμφωνα και με τα
έργα του εν λόγω καλλιτεχνικού ρεύματος, το σκότος είναι αυτό που μάλλον
επικρατεί, εκφράζοντας έτσι και τον πεσιμισμό της εποχής. Το πώς αποδίδεται η
εξαντικειμενοποιημένη υποκειμενικότητα μας υπόδηλώνει κάτι το τυραννικό, αλλά
και ρομαντικά γλυκό ταυτοχρόνως. Αυτά μπορούν να αναλυθούν καλύτερα μέσα και
από την φιλοσοφία του Friedrich Nietzsche, η οποία επηρέασε βαθιά τον εξπρεσιονισμό
και η οποία εμφανίζει μία παρόμοια αντίθεση μεταξύ τυραννίας/ελευθερίας,
φωτός/σκοταδιού, ρομαντικής τρέλας/μοχθηρής παράνοιας κ.ο.κ. Ο Tim Burton και ο
Ingmar Bergman θα επηρεαστούν βαθιά από το εν λόγω καλλιτεχνικό ρεύμα, το οποίο
διαμόρφωσε καθοριστικα και τα επερχόμενα ρεύματα του σουρεαλισμού και του ντανταϊσμού.
Ο Werner Kraus ερμηνεύει με επιβλητικό τρόπο τον Caligari. Τα μάτια του
αποκαλύπτουν το διαταραγμένο μυαλό του και μας εισάγουν μέσω της τρομακτικής
εκφραστικότητας τους στον εφιάλτη που εκτυλίσσεται στην ταινία. Ο τρόπος που
παίζει ο Cesare προμηνύει όλα τα επερχόμενα zompie ενώ ο τρόπος που είναι
βαμμένος τον κάνει πρόγονο όλων των vampire που θα συναντήσουμε στον
κινηματογράφο. Η ανδρόγυνη φόρμα του θέτει ένα σαφές θέμα σεξουαλικότητας η οποία
ξαφνιάζει ειδικά όταν φτάνουμε στο επίμαχο σημείο του έρωτα του για την Jane. Η
εκ των υστέρων πολιτική ερμηνεία του έργου είναι ότι ο μάγος Caligari είναι ο
Hitler, που μάγεψε-υπνώτισε τον γερμανικό λαό και τον εξαπάτησε κάνοντας
εγκλήματα. Στην πραγματικότητα όμως η ταινία απλώς εκφράζει την ψυχική
κατάσταση του γερμανικού λαού κατά τον μέσοπόλεμο. Μόλις ανεβεί ο Hitler στην
εξουσία θα την απαγορεύσει βάζοντας την στην λίστα των “εκφυλισμένων
τεχνών”. Η ιστορία της ταινίας βασίζεται σε πραγματική εμπειρία
του σεναριογράφου, Hans Janowitz. Κατά τη διάρκεια ενός πανηγυριού στην πατρίδα
του παρατήρησε έναν ανατριχιαστικό άνθρωπο. Την ίδια μέρα ένα κορίτσι
δολοφονήθηκε, στην κηδεία του την επομένη είδε ξανά αυτόν τον άνθρωπο, κι όλο
αυτό αποτέλεσε την πηγή έμπνευσης γραψίματος του σεναρίου και της μορφής του
Caligari. Βλέποντας την ταινία σήμερα μας μοιάζει να είναι κάτι ενδιάμεσο στο
θέατρο και στο σινεμά κυρίως λόγω των βαμένων σκηνικών με εκπρεσιονιστικά
σχέδια. Πρόκειται για φαινόμενο μοναδική και ανεπανάληπτη στην 7η τέχνη.
Φίλιππος Β. Φίλιος