FRIEDRICH NIETZSCHE: ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΠΛΑΝΕΣ

1. Η Πλάνη της σύγχυσης Αιτίας και Αποτελέσματος

   Δεν υπάρχει πιο επικίνδυνη πλάνη από την σύγχυση Αιτίας και Αποτελέσματος: εγώ την ορίζω ως την πραγματική διαφθορά του Λόγου. Μολοταύτα, τούτη η πλάνη είναι από τις παλαιότερες αλλά και νεότερες συνήθειες της ανθρωπότητας: είναι καθαγιασμένη ακόμα και σε εμάς, φέρει τα ονόματα “θρησκεία”/“ηθική”. Κάθε πρόταση την οποία διατυπώνει η θρησκεία και η ηθική την περιέχει· οι ιερείς και οι νομοθέτες ηθικών κανόνων είναι οι πρωτουργοί αυτής της διαφθοράς του Λόγου. Παίρνω ένα παράδειγμα. Όλοι ξέρουν το βιβλίο του περίφημου Κορνάρου, όπου αυτός συστήνει την πενιχρή του δίαιτα ως συνταγή για μια μακρόχρονη και ευτυχισμένη – και, επίσης, ενάρετη - ζωή. Λίγα βιβλία διαβάστηκαν τόσο πολύ· ακόμη και σήμερα τυπώνονται στην Αγγλία χιλιάδες αντίτυπα το χρόνο. Δεν έχω καμία αμφιβολία ότι σπάνια έκανε τόσο κακό ένα βιβλίο (εκτός, όπως είναι αυτονόητο, από τη Βίβλο), συντόμευσε τόσες ζωές όσο αυτό το τόσο φιλικό “σπάνιο αντικείμενο”. Ο λόγος για αυτό: η σύγχυση αιτίας και αποτελέσματος. Ο χρηστός Ιταλός είδε στη δίαιτα του την αιτία της μακρόχρονης ζωής του: ενώ οι προϋποθέσεις για μακρόχρονη ζωή, η εξαιρετική βραδύτητα του μεταβολισμού του, η ελάχιστη κατανάλωση, ήταν οι αιτίες της πενιχρής δίαιτας του. Δεν ήταν ελεύθερος να φάει λίγο ή πολύ, η λιτότητα του δεν ήταν θέμα “ελεύθερης θέλησης”: αρρώσταινε όταν έτρωγε περισσότερο από το συνηθισμένο. Όποιος όμως δεν είναι κυπρίνος, όχι μόνο κάνει καλά, αλλά και το έχει ανάγκη να τρώει τακτικά. Ένας λόγιος της εποχής μας, με τη γρήγορη του κατανάλωση νευρικής ενέργειας, θα καταβαραθρωνόταν με τη δίαιτα του Κορνάρο. Crede experto.

2. Η Πλάνη της ψευδούς Αιτιότητας

   Όλες τις εποχές οι άνθρωποι πίστευαν ότι ήξεραν τι είναι Αιτία. Από που όμως παίρναμε την γνώση αυτή, ακριβέστερα, την πίστη μας ότι το γνωρίζουμε αυτό; Από τον χώρο των περίφημων  “εσωτερικών γεγονότων” από τα οποία, κανένα, ουδέποτε, αποδείχθηκε γεγονός. Πιστεύαμε ότι ήμασταν οι ίδιοι αιτιώδεις στην πράξη θέλησης· νομίζαμε πως εδώ τουλάχιστον συλλαμβάναμε επ’ αυτοφώρω την αιτιότητα. Επιπλέον, ποτέ κανείς δεν αμφέβαλε, ότι τα antecedentia μιας πράξης, οι αιτίες της, θα έπρεπε να αναζητηθούν στην συνείδηση καθώς “επανευρίσκονταν” εκεί ως “κίνητρα”: διαφορετικά κανείς δεν θα ήταν “ελεύθερος” (δεν θα είχε δηλαδή “Ελεύθερη Βούληση”) για να πράξει ούτε φυσικά “υπαίτιος” για τις πράξεις του. Ο “εσωτερικός κόσμος” μας λοιπόν, είναι γεμάτος οπτασίες και πλανητά φώτα: η θέληση είναι ένα από αυτά. Η Θέληση, δεν κινεί τίποτα κι επομένως δεν εξηγεί τίποτα -συνοδεύθει απλώς τα συμβάντα, κάλλιστα θα μπορούσε να λείπει. Το λεγόμενο “κίνητρο”, είναι το δεύτερο “εσωτερικό-γεγονός-πλάνη”. Ένα επιφανειακό φαινόμενο της συνείδησης, ένα “παραπλεύρως” της πράξης, το οποίο μάλλον “συγκαλύπτει” παρά αντιπροσωπεύει τα antecedentia μιας πράξης. Και τέλος, το “Εγώ”! Αυτό κι αν είναι μύθος, πλάσμα της φαντασίας, λεκτικό παιχνίδι: έχει πάψει εντελώς να σκέφτεται, να νιώθει και να θέλει!.. Ποιο είναι το συμπέρασμα; Δεν υπάρχουν “πνευματικές αιτίες”, “εσωτερικά γεγονότα” - ολόκληρη η δήθεν “εσωτερική εμπειρία” πάει στον διάολο! Αυτό είναι το συμπέρασμα! Και έχουμε κάνει πολύ επιδέξια κατάχρηση αυτής της “εσωτερικής εμπειρίας”: πλάσαμε έναν κόσμο πάνω σε αυτήν την βάση ως έναν κόσμο αιτιών, έναν κόσμο θέλησης, έναν κόσμο πνευμάτων.. Η πιο “ανθεκτική” ψυχολογία επί το έργον: κάθε συμβάν ήταν για αυτήν πράξη, κάθε πράξη αποτέλεσμα θέλησης - έκανε τον κόσμο μία πολλότητα πραττόντων ενός “υποκειμένου”. Ο άνθρωπος βασίστηκε και πρόβαλε αυτά τα τρία εσωτερικά-γεγονότα-πλάνες, εκείνα δηλαδή που είχε την ανάγκη να πιστέψει περισσότερο: την Θέληση, το Πνεύμα και το Εγώ - άντλησε την έννοια του Είναι μέσα από αυτά και έθεσε τα “πράγματα” ως όντα σύμφωνα με την ίδια του την εικόνα και των “εσωτερικών γεγονότων” ως “αιτία” όλων αυτών. Έτσι, δεν είναι παράξενο, που “βρίσκει” στα πράγματα πάντα αυτό που “βάζει” ο ίδιος σε αυτά; Το ίδιο το πράγμα, για να το πω πάλι, η έννοια του πράγματος είναι απλώς η αντανάκλαση της πίστης στο Εγώ ως αιτίας.. Και ακόμη και στο άτομο σας, κύριοι μηχανικιστές και φυσικοί, πόσο πολλή πλάνη, πόσο πολύ ψυχολογία! Για να σας μιλήσω για το “πράγμα καθ’ εαυτό”, για το horrendum pudendum των μεταφυσικών! Η πλάνη για το πνεύμα ως αιτία να συγχέεται με την πραγματικότητα! Και να έχει γίνει το μέτρο της πραγματικότητας! Και να έχει ονομαστεί Θεός!

3. Η Πλάνη των φανταστικών Αιτιών

   Ξεκινώντας από τα όνειρα: κάτω από μία καθορισμένη αίσθηση, παραδείγματος χάρη την αίσθηση που προκαλείται από μια μακρινή κανονιά, παρεισάγιεται εκ των υστέρων μία αιτία (που είναι συνήθως ένα μικρό μυθιστόρημα με πρωταγωνιστή εκείνον που το ονειρεύεται..). Στο μεταξύ, η αίσθηση εξακολουθεί να διαρκεί υπό τη μορφή μίας αντήχησης: αντηχεί έως ώτου της επιτρέψει το αιτιώδες ένστικτο να εμφανιστεί στο προσκύνιο - όχι πια ως ένα τυχαίο συμβάν, αλλά ως “νόημα”. Η κανονιά εμφανίζεται με αιτιώδη τρόπο, με μια φαινομενική αντιστροφή του χρόνου. Το μεταγενέστερο κίνητρο, βιώνεται πρώτο, συχνά με πολλές λεπτομέρειες που περνούν από μπροστά σαν αστραπή, η κανονιά ακολουθεί.. Τι συνέβη; Οι παραστάσεις τις οποίες γέννησε μια ορισμένη κατάσταση θεωρήθηκαν από πλάνη αιτίες της ίδιας - στην πραγματικότητα κάνουμε ακριβώς το ίδιο πράγμα και στον ξύπνιο μας. Τα περισσότερα καθολικά μας αισθήματα - κάθε είδους πίεσης, έντασης, έκρηξης στο παιχνίδι και στο αντιπαιχνίδι των οργάνων μας, όπως και η κατάσταση του nervus sympathicus - διεγείρουν την ενόρμηση μας για αιτίες: θέλουμε να έχουμε ένα λόγο για να είμαστε έτσι ή αλλιώς, για να είμαστε άσχημα ή καλά. Δεν μας αρκεί ποτέ να διαπιστώνουμε απλώς το γεγονός - το συνειδητοποιούμε μόνον όταν του έχουμε δώσει ένα είδος κινήτρου. Η ανάμνηση, η οποία μπαίνει σε δράση σε τέτοιες περιπτώσεις δίχως εμείς να το ξέρουμε, ανεβάζει στην επιφάνεια παλιότερες καταστάσεις παρόμοιου είδους και τις αιτιώδεις ερμηνείες που έχουν συνδεθεί με αυτές - όχι με την αιτιότητα τους. Η πίστη επίσης, ότι οι παραστάσεις, οι συνοδευτικές διαδικασίες της συνείδησης, είναι οι αιτίες, αναδύεται στην επιφάνεια από την ανάμνηση. Έτσι χτίζεται η συνήθεια με μια καθορισμένη ερμηνεία των αιτιών η οποία παρεμποδίζει και μάλιστα αποκλείει στην πραγματικότητα μια διερεύνηση των αιτιών.

4. Η Πλάνη της Ελεύθερης Θέλησης

   Σήμερα, δεν νιώθουμε κανέναν οίκτο πια για την έννοια της “Ελεύθερης Θέλησης”: ξέρουμε πάρα πολύ καλά τι είναι - το πιο κακόφημο τέχνασμα των θεολόγων, το οποίο έχει ως σκοπό να καταστήσει “υπεύθυνη” την ανθρωπότητα υπό την δική τους έννοια, με άλλα λόγια να την κάνει να εξαρτάται από αυτήν.. Δίνω εδώ μόνο την ψυχολογία κάθε προσπάθειας υπευθυνοποίησης. Παντού όπου αναζητούνται ευθύνες, εκείνο το πράγμα που κάνει αυτή την αναζήτηση είναι το ένστικτο της επιθυμίας για τιμωρία και δίκη. Απογυμνώνει κανείς το γίγνεσθαι από την αθωότητα του όταν αποδίδει οποιοδήποτε “Είναι-με-αυτόν-τον-τρόπο” στη θέληση, σε προθέσεις, σε πράξεις υπευθυνότητας: η θεωρία της θέλησης επινοήθηκε κατ’ ουσίαν με σκοπό την τιμωρία, δηλαδή τη επιθυμία για εύρεση ενόχων (και με αυτόν τον τρόπο η θεμελιωδέστερη παραχάραξη in psychologicis έγινε αρχή της ίδια της ψυχολογίας..). Σήμερα που εμείς έχουμε μπει στην αντίθετη κίνηση, που εμείς οι αμοραλιστές προσπαθούμε με όλη μας τη δύναμη να βγάλουμε έξω από τον κόσμο την έννοια της ενοχής και την έννοια της τιμωρίας και να καθαρίσουμε απ’ αυτές την ψυχολογία, την ιστορία, τους κοινωνικούς θεσμούς και τις κυρώσεις, δεν υπάρχει εναντίον μας πιο ριζική εναντίωση από εκείνη των θεολόγων, οι οποίοι εξακολουθούν, με την έννοια της “ηθικής τάξης του κόσμου”, να μολύνουν την αθωότητα του γίγνεσθαι μέσω της “τιμωρίας” και της “ενοχής”. Ο χριστιανισμός είναι η μεταφυσική του δημίου..

*Nietzsche, Friedrich Wilhelm (1998), Το Λυκόφως των Ειδώλων, μτφ. Σταμπουλής Χρήστος, εκδ. Εξάντας, σ.σ. 53-65.