«Όταν ο Γκρέγκορ Σάμσα ξύπνησε ένα πρωινό από ανήσυχα
όνειρα, βρέθηκε στο κρεβάτι του μεταμορφωμένος σε πελώρια κατσαρίδα.[…] Τα
πολυάριθμα πόδια του, αξιοθρήνητα λεπτά σε σύγκριση με το υπόλοιπο σώμα του,
ταλαντεύονταν ανήμπορα μπροστά στα μάτια του. “Τι μου συνέβη;” Συλλογίστηκε. “Όνειρο
δεν είναι..”»
Η
Μεταμόρφωση (Die Verwandlung) πρωτόδημοσιεύτηκε το 1915 στο μηνιαίο
λογοτεχνικό περιοδικό Die Weißen Blätter (Λευκές Σελίδες), το έντυπο των γερμανών
εξπρεσιονιστών λογοτεχνών που εξέδιδε ο γαλλογερμανός συγγραφέας Ρενέ Σίκελε. Αποτελεί
το πιο δημοφιλές, πολυμεταφρασμένο και πολυδιασκευασμένο για το θέατρο, την όπερα
και τον κινηματογράφο βιβλίο του Κάφκα. Στις λίγες σελίδες της Μεταμόρφωσης
συμπυκνώνονται όλα τα ζητήματα της καφκικής θεματολογίας: το παράλογο της ζωής,
η αποσύνδεση του πνεύματος από το σώμα, η αποξένωση από το κοινωνικό
περιβάλλον, τα όρια της συμπάθειας και της καλοσύνης, η ενδοοικογενειακή
απομόνωση καθώς και το υπαρξιακό άγχος (angst) του
ανθρώπου μπροστά σε μια νέα και ακατανόητη κατάσταση.
ΥΠΟΘΕΣΗ
Ένας ανώνυμος αφηγητής μας διηγείται
ουδέτερα μία σουρεαλιστική και συνάμα εφιαλτική ιστορία: ο εμπορικός
αντιπρόσωπος Γκρέγκορ Σάμσα ξυπνάει ένα πρωί έπειτα από έναν έντονο ύπνο γεμάτο
ανήσυχα όνειρα και διαπιστώνει ότι έχει μεταμορφωθεί σε μία πελώρια και
αποκρουστική κατσαρίδα. Στην προσπάθεια του να εκπληρώσει την καθημερινή του
ρουτίνα, να σηκωθεί, να ντυθεί και να βιαστεί για να προλάβει το τρένο για την
δουλειά του, αντιλαμβάνεται ότι δεν πρόκειται για άλλο ένα όνειρο ή μάλλον
εφιάλτη, αλλά για μία νέα πραγματικότητα.
Από την αρχή κιόλας του βιβλίου και την συνειδητοποίηση
της νέας αυτής πραγματικότητας, ότι δηλαδή ο Γκρέγκορ Σάμσα έχει μεταμορφωθεί
σε μία πελώρια κατσαρίδα με πολλά μικρά και αποκρουστικά ποδαράκια, η αφήγηση
δεν ασχολείται καθόλου με το παρελθόν ή με το πώς έγινε αυτή η μεταμόρφωση,
αλλά μόνον με τις συνέπειες της στο άμεσο παρόν. Ο πρωταγωνιστής παρουσιάζεται
να αντιμετωπίζει την κατάσταση με στωικότητα ενώ οι υπόλοιποι χαρακτήρες του
έργου δείχνουν και αυτοί να αποδέχονται αυτήν την μεταμόρφωση δίχως ερμηνείες ή περαιτέρω διερεύνηση. Το παράλογο που χτίζει ο Κάφκα βασίζεται στο ότι ο
Γκρέγκορ-κατσαρίδα διατηρεί την ανθρώπινη εσωτερικότητα του ενώ η μεταμόρφωση του είναι μόνον εξωτερική.
Η νέα αυτή πραγματικότητα γίνεται γρήγορα
αντιληπτή και από τον πατέρα, την μητέρα και την αδερφή που καραδοκούν έξω από
τις κλειδωμένες πόρτες του δωματίου του Γκρέγκορ. Ενόσω ο Γκρέγκορ προσπαθεί να
τους καθησυχάσει χτυπάει το κουδούνι όπου και είναι ο προϊστάμενος του από την
δουλειά που τον ψάχνει. Έτσι αρχίζει να εκτυλίσσεται η καφκική ιστορία που
ξεχειλίζει από απόγνωση και αγωνία και που μέσα από το εφιαλτικό σενάριο των
σουρεαλιστικών αντιθέσεων αναβλύζουν όλα όσα ο Κάφκα επιδίωκε ευθύς εξ αρχής να
θίξει, ήτοι ζητήματα όπως η κοινωνική και ενδοοικογενειακή απομόνωση και αποξένωση,
το υπαρξιακό άγχος των ανθρώπων μπροστά στο ακατανόητο, το νέο και το παράλογο της
σύγχρονης ζωής, την αποστασιοποίηση του πνεύματος από το σώμα καθώς και την χρησιμοθηρική
διάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης.
ΑΝΑΛΥΣΗ
Ο Γκρέγκορ-κατσαρίδα αποτελεί την περσόνα
του ίδιου του Κάφκα, αφού όπως ο Γκρέγκορ έτσι και ο Κάφκα ένοιωθε ξένος μέσα
στο ίδιο του το σπίτι και κατά πολύ διαφορετικός από την οικογένεια του. Επίσης,
ο Κάφκα, καθότι βαθιά ενοχικός, ένιωθε πάντα βάρος στην οικογένεια του, παρόλο
που την φρόντιζε και την στήριζε οικονομικά. Σε όλη του την ζωή ένιωθε αποξενωμένος
από τον δεσποτικό του πατέρα και έβρισκε συμπαράσταση και στήριξη μόνον στην
αγαπημένη και κατά πολύ μικρότερη αδελφή του Όττλα (η οποία δολοφονήθηκε σε ναζιστικό
στρατόπεδο συγκέντρωσης) που στην νουβέλα ενσαρκώνει η Γρκέτε.
Παρόλο που η βασική μεταμόρφωση είναι
αυτή του κεντρικού ήρωα σε ζωύφιο, ένα σωρό άλλες «μεταμορφώσεις»
διεκπεραιώνονται κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Η υπόλοιπη οικογένεια (πατέρας,
μητέρα και αδερφή) πιάνουν δουλειές για να καταφέρουν να τα βγάλουν πέρα, αφού
πλέον δεν μπορούν να στηρίζονται στην οικονομική στήριξη του Γκρέγκορ. O πατέρας από παθητικό παράσιτο επανακτά τη πατριαρχική
του θέση εντός της οικογένειας, θέση που είχε χάσει όταν χρεοκόπησε και η οικονομική
στήριξη πέρασε στα χέρια του Γκρέγκορ. Η Γκρέτε μεταμορφώνεται από καλλιτεχνική,
ανήσυχη και ατίθαση φύση σε ευσυνείδητη υπάλληλος καταστήματος, παραμελώντας
σταδιακά τη φροντίδα του αδερφού της, ενώ καταλήγει, εντέλει, να επιθυμεί μέχρι
και τον θάνατό του. Μέσα από το τραγικό συμβάν της μεταμόρφωσης του Γκρέγκορ η
υπόλοιπη οικογένεια φαίνεται παράλληλα της σταδιακής αποξένωσης του και εν μέσω μίας σειράς πολλαπλών
ανεπαίσθητων μεταμορφώσεων που πυροδότησε η αρχική να βελτιώνει την ζωή της εις βάρος του. Μετά το θάνατο του Γκρέγκορ οι γονείς παρατηρούν με ικανοποίηση
ότι η κόρη τους έχει πλέον ανθίσει σε μία όμορφη γυναίκα, έτοιμη για παντρειά,
έχοντας ήδη ξεχάσει τον Γκρέγκορ.
Ιδωμένη εκ των υστέρων, η Μεταμόρφωση
μπορεί να διαβαστεί ως αυτοβιογραφία αλλά και ως μια καφκική προφητεία: ο Κάφκα
πέθανε από ασιτία, όπως ακριβώς και ο Γκρέγκορ-κατσαρίδα στην νουβέλα, στα 41
του χρόνια στο σανατόριο Κίρλινγκ στα περίχωρα της Βιέννης ταλαιπωρημένος από
τη φυματίωση.
Ο ΚΑΦΚΙΚΟΣ ΑΝΤΙ-ΗΡΩΑΣ
Τα κοινά χαρακτηριστικά που εμφανίζουν
όλοι οι καφκικοί αντί-ήρωες είναι η αγωνία, το υπαρξιακό άγχος και η υστερία
που βιώνουν μέσα σε μία ονειρώδη και εφιαλτική πραγματικότητα που έμεινε να
αποκαλείται «καφκική». Ο κυκεώνας τον αλλεπάλληλων εγκλωβισμών και απομονώσεων,
το συναίσθημα του a priori ένοχου, η κυρίαρχη
θέση των ζώων, αλλά και το μοτίβο των πορτών δωματίων που ανοιγοκλείνουν σε
διαμερίσματα διαχωρίζοντας έτσι σε ζώνες τα βιώματα της σύγχρονης αστικής ζωής,
αποτελούν επίσης κεντρικά μοτίβα στα έργα του Κάφκα.
*By Philippos V Philios.